- Po trzydziestych piątych urodzinach, wiedziałam, że czas nie jest z gumy, i że zostało nam go coraz mniej. Próbowaliśmy latami przy wykorzystaniu wszelkich dostępnych metod, aby zostać rodzicami. To była długa droga pełna silnych emocji. Byłam wykończona. W zeszłym roku poznaliśmy Nanę, która zaproponowała, że urodzi nam dziecko. Surogacja w Gruzji jest legalna, więc spisaliśmy dokładną umowę i rozpoczęliśmy proces. Dziś jesteśmy rodzicami ośmiomiesięcznego Levana. Łzy szczęścia, które spływają teraz po moim policzku są najlepszym dowodem na to, że nasze największe marzenie się spełniło i mogę chwycić je w ramiona. Przykro mi, że wiele kobiet żyjących w państwach, gdzie surogacja jest zakazana prawem, swoje starania o dziecko zakończy na etapie nieudanych prób, wzmagających ból i frustrację.
To tylko fragment rozmowy z Panią Agnieszką (37 l.), która opowiedziała nam o swoim przypadku nie oszczędzając emocji. W Gruzji surogacja jest legalna i opiera się na formalnej umowie między przyszłymi rodzicami a surogatką. Zgodnie z artykułem 143 gruzińskiej Ustawy o Ochronie Zdrowia z 1997 roku, surogacja jest dozwolona, a przyszli rodzice są uznawani za prawnych opiekunów dziecka od momentu poczęcia, bez żadnych praw rodzicielskich po stronie surogatki. Przed zapłodnieniem, konieczne jest zawarcie notarialnie poświadczonej umowy surogacyjnej. Umowa ta szczegółowo określa prawa i obowiązki obu stron, w tym kwestie dotyczące opieki medycznej, wynagrodzenia oraz zrzeczenia się praw rodzicielskich przez surogatkę. Ważne jest, aby umowa została podpisana i poświadczona notarialnie zanim dojdzie do zapłodnienia. Niedopełnienie tego wymogu może skutkować odmową wpisania przyszłych rodziców jako prawnych opiekunów dziecka w rejestrze cywilnym. Taka uściślona regulacja prawna i formalizm oraz porozumienie zaangażowanych stron zapewniają ochronę praw zarówno przyszłych rodziców, jak i surogatki.
Ze względu na charakter porozumienia wyróżniamy dwa rodzaje surogacji:
Surogacja altruistyczna, przy której surogatka nie otrzymuje wynagrodzenia (a jedynie zwrot niezbędnych poniesionych kosztów np. odzieży ciążowej czy wydatków medycznych).
Surogacja komercyjna, przy której surogatka otrzymuje zapłatę za swoją usługę. Ta forma surogacji budzi największe kontrowersje etyczne, szczególnie jeśli dotyczy kobiet z biedniejszych krajów.
Państw, w których funkcjonuje legalna surogacja jest niewiele. Parlament Europejski wielokrotnie krytykował taki sposób macierzyństwa i komentował go w mocnych słowach. Parlament potępia praktykę surogacji macierzyńskiej, wskazując, że narusza to godność kobiety, której ciało i funkcje reprodukcyjne są wykorzystywane jako towar.
Surogacja nie jest zakazana prawem w Gruzji, w Kazachstanie, gdzie dozwolona jest forma komercyjna, a także na Ukrainie, w Kanadzie, Wielkiej Brytanii czy Holandii – ale tylko forma altruistyczna. Surogacja jest także legalna i regulowana w niektórych stanach USA.
Natomiast w większości państw europejskich jest ona zabroniona. Niemcy, Francja, Włochy, Hiszpania uznają surogację za handel ludźmi i całkowicie jej zakazują. Szwecja, Norwegia, Austria mają podejście nieco bardziej elastyczne, jednakże wciąż nieaprobujące.
W Polsce surogacja jest owiana woalem milczenia. Teoretycznie nie jest zakazana, natomiast nie ma konkretnych i jasnych regulacji w tym temacie. Większość źródeł czy słyszanych głosów nie uznaje surogacji, bowiem matką w świetle prawa zawsze jest kobieta, która urodziła dziecko. (art. 619 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy). Należy przez to rozumieć, że prawnie matką dziecka będzie surogatka, a więc w sytuacji, gdy ta się rozmyśli, prawo będzie po jej stronie, a nie rodziców – intendentów.
Pani Agnieszka miała to szczęście, że mieszkała w Gruzji od kilkunastu lat i los po prostu się do niej uśmiechnął. Jednak co, kiedy z takimi rozterkami zmagają się rodzice zamieszkujący państwo o zabronionej prawem surogacji? Czy można wyjechać na czas ciąży surogacyjnej i wrócić z dzieckiem podając je jako swoje? W tej sprawie padało wiele pytań do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Francuski Sąd Kasacyjny wystąpił o opinię prawną w zakresieodmowy uznania aktu urodzenia w wyniku procesu surogacji. Czy owa odmowa nie będzie naruszała prawa tej kobiety i znajdującego się pod jej opieką dziecka do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
ETPC stoi na stanowisku, że interes dziecka wymaga uznania prawnego stosunku pomiędzy kobietą a dzieckiem, niezależnie od tego, czy kobieta jest z nim spokrewniona biologicznie. Należy przez to rozumieć, że zdaniem ETPC władze krajów w celu przestrzegania postanowień Europejskiej Konwencji Praw Człowieka muszą prawnie uznać relacje pomiędzy rodzicami – intendentami a dzieckiem. Trybunał zaopiniował, że państwa mają szeroki zakres możliwości co do wyboru procedury ustanowienia tego typu prawnej relacji. Natomiast wskazał również, że takie procedury powinny być przeprowadzone szybko i skutecznie, najpóźniej w momencie wytworzenia się rzeczywistej więzi pomiędzy dzieckiem a rodzicami – intendentami. Takie stanowisko zostało obrane przez wzgląd na dobro dziecka. Można przez to rozumieć, że ETPC uznaje w praktyce tzw. macierzyństwo zastępcze, przyznając prawną ochronę skutkom umowy o surogację. Natomiast Ordo Iuris ze wskazaną opinią Trybunału nie zgadza się w całości. Dyrektor Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris oświadcza, że: „Takie zobowiązanie państw do prawnego uznawania skutków umów o surogację może doprowadzić do podważenia ustawodawstwa państw, które zakazują macierzyństwa zastępczego oraz doprowadzić do naruszenia godności i praw dzieci oraz ich biologicznych matek. Rozpatrując tę sprawę trzeba pamiętać o jej szerszym kontekście, gdzie surogacja stanowi nową formę handlu dziećmi uderzającą w podstawowe prawa człowieka. Instytut Ordo Iuris sprzeciwia się surogacji jako praktyce naruszającej prawa człowieka.” W sprawie zabrała głos także Helsińska Fundacja Praw Człowieka, wskazując, że „jeśli dziecko było wychowywane przez biologicznego ojca i matkę przyjmującą od urodzenia, wytworzyła się między nimi równie silna więź emocjonalna co w przypadku rodzin biologicznych; istnieje zagraniczny akt urodzenia stwierdzający, że dziecko zostało urodzone przez surogatkę i legalnie zarejestrowane za granicą, a ponadto wzgląd na dobro dziecka nie uzasadnia odmowy uznania macierzyństwa matki przyjmującej, transkrypcja powinna zostać dokonana w całości, tj. zarówno względem ojca, jak i matki przyjmującej.”
Macierzyństwo zastępcze potocznie zwane surogacją ma swoich zwolenników i przeciwników, którzy są stanowczy w swoich poglądach. Podsumowując, prawdą jest, że czasami to jedyna szansa na biologiczne dziecko dla wielu osób. W krajach o legalnej i uregulowanej surogacji, kobiety oprócz poczucia niesienia misji, dostają za to wynagrodzenie i są zadbane. Warto zaznaczyć, że dobrze uregulowana surogacja chroni prawa wszystkich stron. Z drugiej zaś strony w krajach biedniejszych może być przyczyną wykorzystywania kobiet, które robią to wbrew sobie często zmuszane kwestiami finansowymi (np. w Indiach istniały „farmy surogatek”). Ponadto, niektóre religie uznają surogację za „niemoralną ingerencję” w naturalne procesy prokreacyjne. Ryzyko, które należy mieć na uwadze to komplikacje prawno-psychologiczne, w wyniku których surogatka może nie chcieć oddać dziecka.
Nie jest to więc temat zero-jedynkowy, nie można też podchodzić do niego z dużą dozą swobody. Tylko poprawne i solidne regulacje oraz zaangażowanie obu stron są w stanie zapewnić dobry proces macierzyństwa zastępczego.
